Θεατρικό Μνημόνιο
«Το μόνο Μνημόνιο που μας αξίζει»
Από τον Τιμόθεο Μαυρόπουλο (Υποψήφιος διδάκτωρ στο Stockholm School of Economics)
Οι κριτικοί του θεάτρου αναγνωρίζουν πως μόνο ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ τον ξεπερνά στη σπουδαιότητα και επιρροή.
«Τα σπίτια των χήρων» ήταν το πρώτο θεατρικό έργο του Σω που σκηνοθετήθηκε. Το έργο σηματοδοτείται με τη φράση «και γιατί να μην υπάρχει λίγος ρομαντισμός στη συναλλαγή, αφού δεν κοστίζει τίποτα;» που θέτει και τις σωστές προτεραιότητες. «Χρήμα και μπαρούτι ως νέα θρησκεία», λέει δια στόματος του κακού ήρωα στον «Ταγματάρχη Βαρβάρα» ο Σω. Ο ιδανικός δημιουργός όμως δεν συναλλάσσεται. Δωρίζει το έργο του στο κοινό. Ειδικά όταν το έργο αυτό είναι δημιουργικά ερωτικό.
Να μην πνηγούμε όμως στη σοβαρότητα του μηνύματος: η κάθε δημιουργία ξετυλίγεται με τη δική της ζωή στη συνείδηση του κοινού. Η πρόκλιση για τον κάθε δημιουργό είναι λοιπόν η μετεξέλιξη του έργου, η μεταζωή του. Το γνωμικό ότι ο δραματουργός γράφει ένα έργο, ο σκηνοθέτης παράγει ένα άλλο, οι ηθοποιοί παίζουν ένα τρίτο ενώ ο θεατής τελικά παρακολουθεί ένα τέταρτο απεικονίζει ακριβώς αυτή την πρόκλιση. Ο σχεδιασμός του χαλασμένου τηλεφώνου της δημιουργικής επικοινωνίας μπορεί από μόνο του να αποτελεί μια τέχνη. Η προστασία του αρχικού μηνύματος του δημιουργού συχνά γίνεται μέσω της αυτοειρωνείας του ίδιου. Όπως είπε ο σύγχρονος του Σω, ο Τσέστερτον: «το μεγάλο και πολύ προφανές πλεονέκτημα της αγγλικής αριστοκρατίας είναι ότι δεν την έπαιρνε ποτέ κανείς σοβαρά». Δείτε λοιπόν πως η αυτοειρωνεία δεν σώζει μόνο τις φήμες και τις (μετα)ζωές αλλά και ολόκληρες κοινωνικές τάξειςJ.
Μπορεί η αυτοειρωνεία να ξεπερνά τα όριά της γίνοντας βλασφημία; Ναι, όμως «...όλες οι μεγάλες αλήθειες άρχισαν ως βλασφημίες», συνεχίζει ο Σω στο έργο του «Ανναγιάνσκα, η Αυτοκράτειρα των Μπολσεβίκων», γραμμένο το 1917. Πέρασαν σχεδόν 100 χρόνια και ακούγεται σαν σήμερα. Στη πλοκή του έργου η επανάσταση στη μυθική Βοιωτία, με τα εξής επίκαιρα επιχειρήματα: «Πώς μπορούμε να διδάξουμε σε ένα παιδί να διαβάζει την Αγία Γραφή και ταυτόχρονα να μην το διδάξουμε να διαβάζει Καρλ Μαρξ; Είμαι έτοιμη να γίνω οποιαδήποτε, αρκεί να κάνω τον κόσμο να μοιάζει λιγότερο με τη φυλακή και περισσότερο με ένα τσίρκο».
Αυτοειρωνεία του επαναστάτη ως όπλο ενάντια στο σάπιο καθεστός;...
Ο Μαρξ όμως σε μια συγκεκριμένη συγκυρία παραδέχτηκε πως δεν είναι μαρξιστής, ενώ ο Χριστός ποτέ δεν υπήρξε ο ίδιος χριστιανός. Ναι, ο δημιουργός συχνά δεν μπορεί να ακολουθήσει την πορεία της δημιουργίας του. Ειρωνικό;
Ο μαθηματικός και φιλόσοφος Άλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ είπε πως ο ασφαλέστερος γενικός χαρακτηρισμός της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής παράδοσης είναι ότι αποτελείται από μια σειρά υποσημειώσεων στον Πλάτωνα. Η έννοια της επεξεργασίας ενός αυθεντικού έργου συχνά παίρνει τη μορφή απομίμησης. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός εμπνεύστηκε από τον αρχάιο ελληνικό, και ποικιλοτρόπως τον μιμήθηκε. Η Ελλάδα του σήμερα μιμείται ή κάνει πως μιμείται τις σύγχρονες ευρωπαϊκές αξίες. Είπαμε, η ομορφιά έχει την τάση να μιμείται και συχνά η απομίμηση της απομίμησης φτάνει στο στάδιο αντιγραφής – επικόλλησης και μοιάζει πλέον με αντιγραφή του DNA, συμπεριλαμβανομένου και του κοινωνικοπολιτισμικού. Οι ανακρίβειες στην αντιγραφή μπορεί να προκαλούν μεταλλάξεις, αλλά οι τελευταίες δεν είναι μόνο βλαβερές καθώς αποτελούν την κινητήρια δύναµη της φυσικής επιλογής. Η Ελλάδα του σήμερα αντιγράφει τις συνταγές ενός «ξένου(;) σώματος», αλλά οι κοινωνικοπολιτισμικές μεταλλάξεις μπορεί να δώσουν την κινητήρια δύναµη στην ελληνική εξέλιξη. Ή αυτοειρωνευόμαστε;
Μπορούμε να έχουμε το θράσος να πούμε πως ο σύγχρονος ελληνικός πολιτισμός αποτελεί την απομίμηση της ευρωπαϊκής απομίμησης του... αρχαίου ελληνικού πολιτισμού; Το παράδειγμα του Πυγμαλίωνα είναι χαρακτηριστικότατο. Η ιστορία του μυθικού βασιλιά της Κύπρου αναφέρεται στη Βιβλιοθήκη του Ψευδο-Απολλοδώρου με τον Οβίδιο να δίνει μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας. Μετά από μιάμιση χιλιετία φτάνουμε στο πρώτο μελόδραμα «Πυγμαλίων» του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, και μετά από άλλα σχεδόν 100 χρόνια στην «ωραία Γαλάτεια» του Φραντς φον Ζουπέ – πατέρα της βιεννέζικης οπερέτας – με το λιμπρέτο του Πόλι Χένριον, και τέλος... στο 1912, όταν ο Μπέρναρντ Σω παίρνει τον ίδιο μύθο για να πλάσει τον δικό του Πυγμαλίωνα.
Ο συγγραφεύς θα τιμηθεί με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1925 ενώ το έργο «Πυγμαλίων» θα πάρει το Όσκαρ Διασκευασμένου Σεναρίου το 1938. Ο Σω γίνεται ο μόνος μέχρι στιγμής που έχει κερδίσει το συνδυασμό αυτών των δυο βραβείων. Βάζει πλάτη και δίνει φτερά σε βραβεία η αυτοειρωνεία...
Λίγοι γνωρίζουν πως ήδη από το 1901 είχε εκθέσει τα μυστήρια του «σοσιαλισμού για εκατομμυριούχους» στο ομώνυμο έργο του, κάτι που αποκαλέστηκε αργότερα η «αριστερά της σαμπάνιας». Υπάρχει ειρωνεία στον ίδιο τον όρο «χαβιαροαριστερά» και η αυτοειρωνεία του ίδιου του Σω... Ο επαναστατισμός του ήταν πάντοτε διάχυτος με ειρωνεία καθώς πίστευε στη δημιουργική εξέλιξη. Προηγήθηκε η δημοσίευση του «Ακοινώνητου σοσιαλιστή» ως ενός κοινωνικά ανήσυχου τέρατος με το οποίο ο ίδιος ο δημιουργός παραδέχεται πως δεν ξέρει τι να κάνει. Σατίρισε έτσι την αγαπημένη του Φαβιανή Εταιρεία, της οποίας υπήρξε μέλος και που ήταν μια κίνηση διανοούμενων για την συζήτηση και προβολή σοσιαλιστικών ιδεών. Η Φαβιανή Εταιρεία θα ιδρύσει τη Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Λονδίνου, το LSE, με σκοπό τη «βελτίωση της κοινωνίας» το 1895 και, πέντε χρόνια αργότερα, το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας. Παράγει έργο ακαδημαϊκό και πολιτικό η αυτοειρωνεία ...
Ο Σω επισκέφτηκε κάποια στιγμή τη Σοβιετική Ένωση, και αφού ολοκλήρωσε το ταξίδι του ρωτήθηκε γιατί δεν θέλει να παραμείνει μονίμως στο Σοβιετικό «επίγειο παράδεισο». Σημείωσε ειρωνικά πως η Αγγλία σαφώς και αποτελεί μια «κόλαση» αλλά κι αυτός βέβαια είναι ένας διαβολίσκος. Παραφράζοντας τον τίτλο της κωμωδίας του «Πολύ αληθινό για να είναι καλό», θα λέγαμε πως η αυτοειρωνεία του Σω ήταν πολύ αληθινή για να είναι απλά καλή (ή κακή).
Οι κριτικοί θεωρούν ως αληθινό αριστούργημα του συγγραφέα το έργο «Αγία Ιωάννα» που γράφτηκε το 1923. Η Ιωάννα της Λωραίνης, η «κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν» δημιούργημα – όπως και όλοι μας – δεν αυτοειρωνεύεται, αλλά δίνει τη ζωή της ως δώρο στην πατρίδα. Η αντίδραση των υπολοίπων; «Συγχώρεσέ μας, Ιωάννα, αλλά δεν είμαστε ακόμη αρκετά αγαθοί για να σε δεχτούμε». Το κοινό αποστρέφεται το δώρο της επαναστατικής δημιουργίας... με αρκετή δόση αυτοειρωνείας. Η Ιωάννα μιμείται τον Χριστό και μάλλον η Ελλάδα του σήμερα χρειάζεται τη δική της Αγία Ιωάννα. Ποιος όμως εγγυάται ότι και αυτή η Ιωάννα δε θα ακούσει την αυτοειρωνεία του σάπιου καθεστώτος ως όπλο ενάντια στον επαναστατισμό;...
Το επιτάφιο επίγραμα του Σω λέει: «Ήξερα ότι αν έμενα εδώ για αρκετό καιρό, κάτι τέτοιο θα συνέβαινε». Η τέχνη της ζωής γίνεται τέχνη του θανάτου με συστατικό... και πάλι την αυτοειρωνεία; Ο Αρχαιοελληνικός πολιτισμός παρέμεινε ζωντανός ως χαμόγελο του γάτου του Τσέσαϊρ αλλά ο ύψιστος βαθμός ακρίβειας κατά την απομίμηση του Άλλου επιτυγχάνεται με τον θάνατο – τον Μέγα Εξισορροπιστή όλων. Μη εξαιρουμένων και των μιμητών.
