Κριτική για την παράσταση "Προμηθέας Δεσμώτης"

Από τη θεατρολόγο Μαρία Μαρή

Ο Προμηθέας Δεσμώτης, η μόνη σωζόμενη τραγωδία στην οποία κανένας από τους χαρακτήρες δεν είναι κοινός θνητός, διαφέρει αισθητά από τις υπόλοιπες τραγωδίες του Αισχύλου. Αρκετοί μελετητές -ίσως η πλειονότητα- θεωρούν το έργο ψευδεπίγραφο. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα πότε γράφτηκε ούτε αν ανήκε σε τριλογία (“Προμήθεια”) ούτε, σε περίπτωση που συνέβαινε κάτι τέτοιο, ποια ακριβώς θέση κατείχε στην τριλογία.

Σε ένα έρημο μέρος της Σκυθίας, με έναν μεγάλο βράχο οδηγείται ο Προμηθέας (Γιάννης Στάνκογλου )τον σέρνουν  σαν να ήταν άγριο αδέσποτο σκυλί, ένα κτήνος που το έπιασαν ή σαν να ήταν κάποιος καταδικασμένος της Ιεράς Εξέτασης,  που τον οδηγούν στα  βασανιστήρια. Εκείνος  με φίμωτρο για να μην μιλά, ούτε να ακούγονται οι φωνές του. Οδηγείται για να φυλακιστεί στην κορυφή του βράχου, όπου ο Ήφαιστος (Δαυίδ Μαλτέζε )απρόθυμα τον σταυρώνει, του καρφώνει τις αλυσίδες, τον καθηλώνει για να δώσει λόγο στους θεούς. Ο Ήφαιστοςείναι θύμα της θεϊκής ατέλειας, μιας και η ίδια του η μάνα η Ήρα τον πέταξε από τον Όλυμπο γιατί γεννήθηκε άσχημος και παραμορφωμένος. Από την πτώση του ο κατέστη κουτσός. Ο ηθοποιός έχει μελετήσει τον ρόλο και έχει εντάξει όλη την παθογένεια του Ηφαίστου στην ερμηνεία του.  Είναι καλός, όμως δεν έχει επιλογή. Μπαίνει μέσα αγκομαχώντας, εμφανώς ενοχλημένος, αλλά εκτελεί τη διαταγή του Δία,  μην μπορώντας να κάνει διαφορετικά, καθώς τον επιβλέπει η Βία(Κωνσταντίνος Γεωργαλής )και το Κράτος(Άρης Μπινιάρης). Δυο άτομα απρόσωπα , ασυγκίνητα, αδιάλλακτα, αυταρχικά. Όλοι όσοι συντάσσονται με τους θεούς όπως η Βία και το Κράτοςέχουν μιαν εξουσιαστική κίνηση και αλαζονεία σε αντίθεση με  τον Προμηθέα (Γιάννης Στάνκογλου ) που σέρνεται στα τέσσερα  και τον τραβολογούν και τον Ήφαιστο που κουτσαίνει, σέρνοντας το πόδι του. Καθόλου τυχαία επιλέχτηκε ο Ήφαιστος, ο πάντα νέος και δυνατός θεός για την τιμωρίατου Προμηθέα, η θεϊκή νεότητα τιμωρεί την προμηθεϊκή εφηβική και επαναστατική  σκέψη. Ο Ήφαιστος τον λυπάται, αντίθετα από την Βία (Κωνσταντίνος Γεωργαλής)και το Κράτος(Άρης Μπινιάρης)που είναι αμείλικτοι.Η ατμόσφαιρα πολύ βαριά και ασφυκτική. Η κίνηση όλων αυταρχική και τρομακτική, εκφοβιστική.  Απέναντι στον μαύρο βράχο αντιτάσσεται ένα λευκό χρώμα του σκηνικού, όπως αυτό των λευκών κελιών.  Οι βασανιστές είναι αδιάλλακτοι και απροσπέλαστοι. Οι φωνές τους άγριες όπως και οι κινήσεις τους.Η σκέψη αντιτίθεται στηνκαθαρή και ωμή βία.

Ο Ωκεανός (Αλέκος Συσσοβίτης), μπορεί να είναι και  πλάσμα της φαντασίας του Προμηθέα ή πραγματικός ευσπλαχνικός Θεός,  του προτείνει να συμβιβαστεί με τον θεό και να ζητήσει συγγνώμη. Εκπληκτική η κίνηση του ηθοποιού μοιάζει με τον Τζόκερ και κατορθώνει να γίνει γλοιώδης και απεχθής. Ο Προμηθέας δεν τον εμπιστεύεται και τον διώχνει. « Ήρθες Ωκεανέ να με λυπηθείς. Εμπρός λοιπόν ξεδίψασε συμπόνια!» Ωστόσο ο τραγικός ήρωας, αναρωτιέται αν θα αντέξει.

Σε κάποια στιγμή, η άρτια σκηνοθεσία, θέλει τον ήρωα Προμηθέα στο ψηλό επίπεδο του βράχου δεμένο σαν εσταυρωμένο με σκοινιά και μπροστά χαμηλότερα, στο επίπεδο της σκηνής αντίστοιχα τον Ωκεανό με αντίστοιχη στάση σώματος  να κρατά από ένα σκυλί σε κάθε χέρι να τον παρακινεί να συνθηκολογήσει με τον Δία και την παράνοια της βίας του.  Τέλεια αντιπαράθεση ήρωα και αντιήρωα.

Υπέροχος ο Γιάννης Στάνκογλου, περνά από όλες τις διακυμάνσεις από τον φόβο, την αγωνία, την βεβαιότητα ότι δεν έχει άλλη επιλογή παρά την αντίσταση, μέχρι που τραγικά και πανηγυρικά , λυτρωτικά αποθεωτικά για τον θεατή σηκώνει το επαναστατημένο του ανάστημα.

Ο Χορός, των νεαρών κοριτσιών, οι Ωκεανίδες διακρίνονται από μια εκπληκτική  κίνηση όλη την ώρα ανάλογα με τα τεκταινόμενα επί σκηνής. « Πες μας τι έκανες και αξίζεις τέτοια φρίκη!»

Ο Προμηθέας μιλά για την αμείλικτη εξουσία του Δία και για  κάποιο μυστικό που  ξέρει σχετικά με την επικείμενη πτώση του, την οποία μόνο αυτός θα μπορούσε να αποτρέψει. Δεν προτίθεται όμως  να το αποκαλύψει παρά μόνο αν τον απελευθερώσει ο Δίας. « Όσους τυράννους δεν βρήκε το μαχαίρι θα τους συνθλίψει η θλίψη.» Εξαιρετική η μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα με μια γλώσσα ποιητικά πλασμένη  σε όλο το έργο.Παραδείγματος χάριν εδώ η παρήχηση του ‘’ψ’’ επιτείνει τον χαμό του δυνάστη.

Πριν μιλήσει ο Προμηθέας σιωπά και αυτή η σιωπή κάνει ακόμα πιο τραγική την αναμονή και κραυγαλέα την αγωνία.

Το αέρινο φόρεμα των Ωκεανιδών και η μάσκα τους δίνουν ακριβώς την κίνηση και την αίσθηση του νερού.

Ο Προμηθέας τους λέει ότι η πάνσοφη μητέρα του, του είχε πει ότι το μέλλον δεν ανήκει στην βία. Κάνει μια αναδρομή όταν βοήθησε τον Δία να ρίξει τον Κρόνο και τώρα ο Δίας θέλει να αφανίσει τους θνητούς. Ο  Προμηθέας  έμαθε  στους ανθρώπους να αντέχουν τον φόβο του θανάτου, τους έδωσε και την φωτιά, τους ευεργέτησε. Καθώς μιλά, ο φωτισμός του Αλέκου Αναστασίου δημιουργεί  έναν μεταφυσικό συνειρμό, σαν να ήταν ο Χριστός στον Κήπο της Γεσθημανής.

Η  Ύβρις έγκειται στο γεγονός ότι κάθε γενιά αρνείται να παραχωρήσει τη θέση της στη νεότερη και προσπαθεί να την καταστρέψει. Μια ατέρμονη συγκρουσιακή σχέση με το διαφορετικό και το νέο. Μια θρησκεία εκθρονίζεται από μια άλλη, που καταστρέφει τους ναούς της και τα αγάλματα ή τις εικόνες της ή χειρότερο οι πρώτοι πιστοί σκοτώνονται από τους νεώτερους αναθεωρητές και αυτό γίνεται ες αεί σε κάθε τομέα, κοινωνικό, θεολογικό, πολιτικό.

Ο Προμηθέας μένει καρφωμένος στην κορυφή του βράχου εμφανώς καταπονημένος και καταρρακωμένος, αμίλητος αρχικά, μετά υψώνει σιγά σιγά το ανάστημά του εκφράζοντας την αγανάκτησή του και μετά σταδιακά τον θυμό του απέναντι στον Δυνάστη, τον Τύραννο, τον Δία, που τον τιμωρεί με αυτό τον τρόπο,  επειδή έκλεψε από τους θεούς τη φωτιά και την προσέφερε στους ανθρώπους, εξασφαλίζοντας έτσι την εξέλιξή τους, την πρόοδο της τεχνολογίας, της επιστήμης, των τεχνών, του νου. Κάτι τέτοιο δεν το θέλει ο Δίας, γιατί ο σκεπτόμενος  άνθρωπος είναι ο επαναστατημένος άνθρωπος, άρα αποτελεί απειλή για την τυφλή εξουσία και τα συμφέροντά της. Το ιδανικό για την εξουσία είναι ο άνθρωπος, που δεν σκέπτεται και δεν σηκώνει ανάστημα, που δέχεται αδιαμαρτύρητα τις εντολές και τις αποφάσεις της εξουσίας, που είναι πιόνι, φερέφωνο όπως ο Ωκεανός κα ο Ερμής.

Ο Χορός υποφέρει μαζί με τον Προμηθέα. «Μόνο η πέτρα και το σίδερο μπορούν να μείνουν από το μαρτύριό σου. Μακάρι να μην σε έβλεπα ποτέ μου !» Οι Ωκεανίδες πονούν γιατί ο Προμηθέας  έδωσε τόσα πράγματα στους ανθρώπους και τώρα «η συντριβή του, θα τις συντρίψει.» Αναρωτιούνται βέβαια που είναι τώρα ο άνθρωπος που τόσο πολύτον έχει βοηθήσει.

Η  εμφάνιση της “ομοιοπαθούς” Ιούς ( Ήρώ Μπέζου),  κόρης του βασιλιά του Άργους Ίναχου, που την  πόθησε ο Δίας κορυφώνει το μένος. Ο Δίας δεν σταμάτησε να την πολιορκεί μέχρι να πετύχει το σκοπό του,χρησιμοποιώντας τα πιο απίθανα μέσα. Της έστελνε ερωτικά όνειρα και κατέληξε  να απειλήσει τον πατέρα της ότι θα έσβηνε τη γενιά του αν δεν την έδιωχνε από το σπίτι του. Η Ιώ γίνεται τότε θύμα της Ήρας και μεταμορφωμένη σε αγελάδα, περιπλανιέται ασταμάτητα κυνηγημένη απ᾽ τον οἶστρον (τη μύγα) που έστειλε η Ήρα. Ο Δίας παρουσιάζεται σαν κάποιος ο οποίος, προκειμένου να ικανοποιήσει μια παροδική επιθυμία, πατάει επί πτωμάτων, καταστρέφει οικογένειες, ρημάζει ανθρώπους.  Κατά συνέπεια ο Προμηθέας κάνει ένα περιφρονητικό σχόλιο για τη στάση αυτή του άδικου και εκμεταλλευτή θεού, κάνοντας τις Ωκεανίδες να ταυτιστούν μαζί με την Ιώ και μαζί του.Καθώς εξιστορεί τα δεινά της ενδυναμώνεται η ευαισθησία και η συμπάθεια των Ωκεανιδών, ώστε να ταχθούν με το μέρος του επαναστατημένου Προμηθέα δίνοντας αξία στον αγώνα αυτού που μάχεται για το καλό του ανθρώπου και τη θέλησή του να σκέφτεται και να πράττει ελεύθερα. Η Ηρώ Μπέζου πάνω σε κάποια ευφάνταστα ξυλοπόδαρα με αρθρώσεις για να αποδοθεί η μορφή της αγελάδας, παίζει σπαραχτικά τον ρόλο της Ιούς και πράγματι συνεπαίρνει με τον πόνο της.

Στο τέλος ο Ερμής (Ιωάννης Παπαζήσης), απεσταλμένος του Δία, επιχειρεί με απειλές να αποσπάσει από τον Προμηθέα το μυστικό που γνωρίζει. Εκείνος αρνείται με πείσμα και καταβαραθρώνεται χτυπημένος από τον κεραυνό του Δία. Θα μείνει να υπομένει το μαρτύριό του ελεύθερος, σηκώνοντας το ανάστημά του, ταγμένος στον αγώνα του, αγιοποιείται, όπως κάθε παρόμοιος αγωνιστής, που πασχίζει ακόμα και μάταια και μένει στις επάλξεις μέχρι το τέλος. Ο Προμηθέας τον κατονομάζει δούλο και δηλώνει ότι εδώ τελειώνει η Λογική και αρχίζει η Βία.

Ο Προμηθέας  εκφράζει κάθε μορφή αντίστασης, αλλά ενέχει και ένα θεϊκό φάσμα, μια διάσταση του Χριστού, που σταυρώθηκε για το καλό του ανθρώπου, ίσως να γίνεται μια αναφορά σε προσωπικότητες όπως ο ΤζορντάνοΜπρούνο, ο πρώτος μάρτυρας της επιστήμης,του οποίου οι φιλοσοφικές αντιλήψεις επί του απείρου του σύμπαντος και περί υπάρξεως και άλλων κόσμων θεωρήθηκαν αιρετικές κακοδοξίες και μεταφέρθηκε το 1593 στη Ρώμη όπου έμεινε εγκάθειρκτος για επτά χρόνια. Καθώς όμως δεν θέλησε να αποκηρύξει τις φιλοσοφικές του ιδέες, καταδικάστηκε σε θάνατο δια της πυράς από την Ιερά Εξέταση της Ρώμης. Σε αυτές τις σκέψεις μας οδήγησε το πνεύμα με τις μάσκες, η κίνηση των εκτελεστών, των βασανιστών, ηβίαιη αντιμετώπιση των ζώων, άρα και του ανθρώπου , σε αυτό το δυστοπικόπαρελθόν και στην αγωνία για ένα αντίστοιχο παρόν ή μέλλον.Το έργο και η παράσταση αναφέρονται σε όλους όσους μαρτύρησαν για τα ιδεώδη τους και την ελευθερία τους να  τα εκφράσουν, χωρίς να υπαναχωρούν στις ιδέες τους ούτε να κάνουν εκπτώσεις.

Ένα καταπληκτικός χορωδιακός ψαλμός θέλει «τον άνθρωπο να περπατήσει στην έρημο του χρόνου, μέχρι να βρεθεί όρθιος στην μέση της απεραντοσύνης.»

Ο Αισχύλος σε όλα του τα έργα διακρίνεται από μια κλιμάκωση της έντασης. Αυτό ακολουθεί και η παράσταση  καθώς ο Προμηθέας ( Γιάννης Στάνκογλου)  εξελίσσεται σε έναν άγριο επαναστάτη.

Πρόκειται για μια παράσταση με το στίγμα του σκηνοθέτη της του Άρη Μπινιάρη, όπου η μουσική συνοδεύει τη δράση στην σκηνή αφουγκράζεται το κείμενο και πράγματι δημιουργεί έναν ακόμα ρόλο. Εκπληκτικός ο Νίκος Παπαϊωάννου επί σκηνής με  το Βιολοντσέλο,  και τα effects με την κονσόλα.

Πληροφορίες για την παράσταση: Εδώ