Ο ξεπεσμένος δερβίσης

Η Φένια Παπαδόδημα παρουσιάζει το αριστουργηματικό αθηναϊκό διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Ο ξεπεσμένος Δερβίσης» σε μία πρωτότυπη μουσική εκδοχή, χρησιμοποιώντας το πιάνο και τη φωνή σαν επέκταση του Παπαδιαμαντικού λόγου.

Μας οδηγεί στα σοκάκια του Θησείου το φθινόπωρο του 1895 χρησιμοποιώντας τη δυναμική του αυτοσχεδιασμού των κορυφαίων μουσικών που την συνοδεύουν - Θωμάς Μελετέας στο ούτι, ο Παναγιώτης Κωστόπουλος στα τύμπανα και ο Γιώργος Παλαμιώτης στο μπάσο και στα ηχητικά τοπία.

Μας οδηγεί εκεί όπου  περιπλανιέται ο «ξεπεσμένος δερβίσης», ένας άστεγος μουσουλμάνος, αγνώστου ταυτότητας, που παίζει το νάϊ, περιφερόμενος από καφενείο σε καφενείο. Βρίσκεται ανάμεσα στους θαμώνες και τον κόσμο, αλλά  πάντα παραμένει μόνος, ξένος, αινιγματικός. Όπως εμφανίστηκε, «προέκυψε» μια φθινοπωρινή μέρα, με τον ίδιο τρόπο εξαφανίζεται όταν παρέλθει η «πεπρωμένη νύξ».

Ο ξεπεσμένος δερβίσης έχει  στοιχεία από έναν σύγχρονο πρόσφυγα, ξένο ως προς τη γλώσσα, τη θρησκεία και την καταγωγή, κατατρεγμένο, όμοιο με ζητιάνο περιφερόμενο στο κέντρο της Αθήνας, στην Ομόνοια, ανάμεσα στα πολυτελή ξενοδοχεία που χτίζονται για τους τουρίστες. Είναι όμως κάτι ακόμη πιο μακρινό, πιο ξένο. Σαν αερικό «φέρει» το φύσημα του νάϊ και μαζί μ’ αυτό το φύσημα «τας αρχαίας αρμονίας φρυγιστί και λυδιστί» κι έναν ολόκληρο καταποντισμένο αρχαιότατο κόσμο του οποίου είναι εκφραστής. Ζει σαν «αλήτης» και σαν ερημίτης στην καρδιά του κόσμου. Ενός κόσμου σκληρού, απάνθρωπου και άκαρδου, που θα τον αφήσει να ξεπαγιάσει χωρίς στέγη και περίθαλψη, μόνος με τα σκυλιά, μέσα στο κρύο της φθινοπωρινής «πεπρωμένης νύχτας», να παίζει το νάϊ του για να ζεσταθεί «κάτω εις το λάκκον, εις το βάραθρον» στην σήραγγα του τρένου που «εσκάπτετο» στο Θησείο. Για να βρει αντίκρισμα στον απόηχο του Παπαδιαμάντη ο στίχος του Βιζυηνού

«…η απελπισιά σε παίρνει κι απονιά του κόσμου».

Ο Παπαδιαμάντης δίνει ένα πολύ δυνατό κοινωνικό και ανθρώπινο μήνυμα για την εποχή του αγκαλιάζοντας αυτόν τον «ξένο», με αυθεντική, αδιαπραγμάτευτη και άνευ όρων ευσπλαχνία. Το μήνυμα αυτό δεν απευθύνεται μόνο σε μία κοινωνία που ζει χριστιανικά μόνο κατά το φαίνεσθαι αλλά και στον καθένα από μας προσωπικά.

Μέσα από τον μουσικό λόγο του Παπαδιαμάντη, τους σταλαγμούς της βροχής που κυλούν στα γκρίζα δρομάκια  της Ακρόπολης, η Φένια Παπαδόδημα μας οδηγεί τέλος μπροστά στον ίδιο μας τον εαυτό θέτοντας την απλή ερώτηση: ναι ή όχι τελικά ;

Και ο Παπαδιαμάντης απαντά «Νάϊ, νάϊ, αύρα, ουρανός, άσμα γλυκερόν, μελιχρόν…κατά δύο κοκκίδας διαφέρει δια να είναι το ναί όπου είπεν ο Χριστός», «το ναί το ήμερον, το ταπεινόν, το πράον, το ναί το φιλάνθρωπον». Ένα ναι άνευ όρων.

«Ο ίδιος ο Λεπενιώτης ο λεοντόκαρδος, όσον και να έτρεφεν φιλέκδικον πάθος δια τον φόνον του μεγάλου ήρωος, του αδερφού του, ανίσως το πνεύμα του περιεφοίτα εκεί και ηδύνατο να ιδή τον δερβίσην διωγμένον, εξωρισμένον, ανέστιον, ριγούντα…θα τον εσπλαχνίζετο.»

Τελικά όμως κανένας από τους νοικοκύρηδες αστούς του κέντρου της καλής Αθήνας δεν τον εσπλαχνίστηκε παρά μόνο ο σαλεπτζής  ο οποίος  «αντί πενταλέπτου  του έδωκεν να πίη σαλέπι διπλούν, μισό κουλούρι να βουτήξει…»

Στο φόντο αυτής της σκοτεινής περιήγησης προβολές εικόνων φέρνουν στη μνήμη την ονειρική φιγούρα του δερβίση, «με το σαρίκι του το τσουμπέν του»  τα εξωτικά του ρούχα, που μαρτυρούν το άγνωστο λαμπρό παρελθόν του αλλά και την τωρινή του κατάντια, μέσα από τις ζωγραφιές  του Γιώργου Κόρδη που συγχέονται με  εικόνες του σύγχρονου δυτικού κόσμου όπου πολλές τέτοιες ανθρώπινες φιγούρες επαιτών, περιπλανώμενων, προσφύγων, σύγχρονων σκλάβων τριγυρίζουν στο κέντρο των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων.  Κι ακόμη παλιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες  του Θησείου στα τέλη του 19^ου αιώνα συγχέονται με εικόνες της εμπόλεμης  επικαιρότητας  στη Μέση Ανατολή.

Πολλά έχουν γραφτεί για το διήγημα αυτό και το ανθρωπιστικό του μήνυμα αλλά και για τη μεταφυσική, θεολογική του διάσταση. Για την «πεπρωμένη νύχτα», την νύχτα που αναγκάζεται να περάσει ο δερβίσης μέσα στη σήραγγα παίζοντας το νάι, όταν ο αστυνόμος κλείνει το καφενείο του Θησείου και δεν έχει πια που να πάει.

Αυτή η νύχτα είναι διαφορετική. Γιατί όμως; Ίσως ο Παπαδιαμάντης να κάνει μία λανθάνουσα αναφορά στην χρονική στιγμή που περιγράφεται στο κοράνι ως άνοιγμα των ουρανών και επίσκεψη των αγγέλων, ίσως όχι. Σίγουρα όμως η «πεπρωμένη νύξ» είναι μία νύχτα όπου ο ξένος καλείται να ξεπεράσει και ο ίδιος τα συνηθισμένα όρια της αντοχής του, ξεπαγιασμένος, μέσα στη σκοτεινή στοά, κι ακόμη, να υπερβεί τα όρια της προσήλωσης του στη μουσική, στο νάϊ, η μουσική – προσευχή σαν μοναδικό του όπλο ενάντια στο κρύο, στο σκοτάδι. Αυτή η νύχτα είναι αποκαλυπτική γιατί είναι εκτός ορίων, είναι διαφορετική και μοναδική γιατί θα του προσφέρει ενοράσεις που δεν θα μπορούσε να βιώσει χωρίς να περάσει αυτή τη σκληρή δοκιμασία.

«Η μαγεία του Παπαδιαμάντη» όπως έγραφε ο Ελύτης, ίσως είναι ακριβώς αυτό το κάλεσμα προς τον καθέναν από εμάς, σήμερα, να ξεπεράσουμε κι εμείς κάθε προσωπικό και κοινωνικό όριο που μας εμποδίζει από το «ναι» προς τον άλλον, όποιος κι αν είναι αυτός. Αυτή η εμπειρία έχει κάτι το αποκαλυπτικό, το ιερό, το χρονικά περιορισμένο και προδιαγεγραμμένο.

Την επόμενη μέρα, μετά το γενναιόδωρο κέρασμα του σαλεπτζή, ο δερβίσης εξαφανίζεται ολοσχερώς! Δεν τον είδε ποτέ ξανά κανείς.

«Ζη, απέθανε, περιπλανάται εις άλλα μέρη, ανεκλήθη από της εξορίας, επανέκαμψεν εις τον τόπον του ;

Κανείς δεν ηξεύρη. Μπου ντουνιά τσαρκ φιλέκ!»

Ζωγραφιές: Γιώργος Κόρδης