Ένα ωραίο απόγευμα Τετάρτης στις 9 Σεπτεμβρίου 2020 και ώρα 8.00 μμ. μέσα σε αυτό το κλίμα των απαγορεύσεων λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού στην μικρή αυτή όαση του κήπου του Νομισματικού Μουσείου στην οδό Πανεπιστημίου 12, στο κέντρο της Αθήνας, αποδόθηκε φόρος τιμής στον Λέανδρο Πολενάκη, τον κριτικό θεάτρου, μεταφραστή, συγγραφέα, δάσκαλο, ποιητή με την ευκαιρία της έκδοσης του 2ου τόμου θεατρικών κριτικών του για τα έτη 2016-2018, με τίτλο «Της γραφής και της σκηνής 2» από τις εκδόσεις Εύμαρος.
Ο Λέανδρος Πολενάκης υπηρετεί την τέχνη της κριτικής μέσα από τις σελίδες της Αυγής, όπου διατηρεί μόνιμη στήλη θεατρικής κριτικής από το 1978. Θαλερός διανοούμενος της Αριστεράς, προσηλωμένος στα κείμενα, μας βοηθά να καταλάβουμε τη θεατρική δομή.
Η γνώση του κρύβεται πίσω από τα κόμματα και τις τελείες, μέσα στις σιωπές του και πάντα βρίσκει τον τρόπο να μας μαθαίνει τη σωστή στάση ζωής. Προσωπικά τον διαβάζω πολλά χρόνια στην Αυγή πριν, κατά τη διάρκεια αλλά και μετά το τέλος των σπουδών μου στο τμήμα Θεατρικών Σπουδών στο ΕΚΠΑ. Πάντα ανέτρεχα στις κριτικές του για την ανάλυση ή την σύνθεση μιας παράστασης, αλλά και για την πρόσληψη ενός θεατρικού έργου σε κάθε εποχή. Σταθερή αναφορά σε κάθε βιβλιογραφία σε οποιαδήποτε εργασία μου γύρω από παραστάσεις. Μας συγκέντρωσε λοιπόν στο χώρο αυτόν, του κήπου του Νομισματικού Μουσείου και ήμασταν όλοι χαρούμενοι που παραβρεθήκαμε στην παρουσίαση του νέου του βιβλίου «Της γραφής και της σκηνής 2 θεατρικές κριτικές 2016-2018». Μπορώ να πω τόσο καιρό μετά, ειδικά μετά από όλες αυτές τις απαγορεύσεις και τα μέτρα που πραγματικά έχουν οδηγήσει σε αδιέξοδο ολόκληρο το θεατρικό κόσμο, συντελεστές και θεατές, ότι με γλυκιά νοσταλγία θυμάμαι εκείνη την βραδιά που συναντηθήκαμε φίλοι του θεάτρου για το βιβλίο του Λέανδρου, έτσι γύρω από μια εστία γνώσης και θαλπωρής, μια όμορφη βραδιά σε έναν «κήπο της Εδέμ» με κοινό κώδικα το θέατρο.
Στην υπέροχη εκείνη εκδήλωση μας καλωσόρισε η συγγραφέας, θεατρική κριτικός Μάρω Τριανταφύλλου, που είχε επί σειρά ετών την στήλη της θεατρικής κριτικής στην κυριακάτικη εφημερίδα "Εποχή". Εκπροσώπησε τις εκδόσεις Εύμαρος και μίλησε για τον Λέανδρο Πολενάκη. Τον ποιητή, πεζογράφο, θεατρικό συγγραφέα, πανεπιστημιακό δάσκαλο, θεατρικό κριτικό, τονίζοντας ότι χαρακτηρίζεται από παρρησία και ευθυκρισία. Η πολιτική του ματιά δεν κρύβεται στον τρόπο που κοιτά τον κόσμο, στον τρόπο ζωής του. Το συγκεκριμένο όμως βιβλίο είναι χρήσιμο για όλους τους θεατρικούς κριτικούς και τους μελετητές του θεάτρου.
Οι νεότεροι μέσα από αυτό μπορούν να διδαχθούν ότι το μεγαλύτερο προσόν του κριτικού είναι η εντιμότητα.
Καταλήγοντας η Μάρω Τριανταφύλλου είπε ότι η προσέγγιση της θεατρικής πράξης είναι δύσκολο εγχείρημα και για τον κριτικό και για τον καλλιτέχνη, αφού και οι δυο βλέπουν το θέατρο ως πράξη ανατρεπτική.
Ακολούθως, η Δρ. Σίσσυ Παπαθανασίου, ιστορικός πολιτισμού, διευθύντρια Γραμμάτων στο Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, αναφέρθηκε στην κριτική ματιά του Τάσου Λιγνάδη εντάσσοντας σε αυτή την ανάδειξη του ορίζοντα του έργου της εποχής και των αλλαγών που κάθε φορά το έργο επιχειρεί να φέρει. Μίλησε για την αυξανόμενη σημασία της πρόσληψης στη λογοτεχνία και στο θέατρο. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις, η πρόσληψη (perception και reception), η πρόσληψη του έργου και του συγγραφέα σε νέα κοινωνικά δεδομένα, κοινωνικά και εθνικά συμφραζόμενα είναι σχολείο για τους δημιουργούς και τους μελετητές του θεάτρου.
Τα κείμενα του Λέανδρου Πολενάκη είναι αξιοθαύμαστα γιατί μέσα από αυτά ξεπροβάλλει η ευρυμάθειά του. Έχει κατανοήσει τη γλώσσα και το θέατρο και κρίνει με κομψότητα το μόχθο και την τέχνη του ηθοποιού. Είναι ένας άνθρωπος νησίδα, χειμαρρώδης, ενώ αποπνέει μια αίσθηση εφηβείας, με φυσική ευγένεια. Δεν θίγει τα πρόσωπα, όμως υπηρετεί την αλήθεια.
Μαζί με την κ. Παπαθανασίου μαθήτευσαν στη Γαλλία, στο Παρίσι, δίπλα στον Pierre Vidal Naquet σπουδάζοντας κοινωνικές σπουδές και ανθρωπολογία. Πολλές οι κοινές τους εμπειρίες και οι αναμνήσεις.
Την διαδέχτηκε στο βήμα ο σκηνοθέτης Δήμος Αβδελιώδης λέγοντας ότι ο Λέανδρος Πολενάκης υπηρετεί τον κοινωφελή σκοπό της τέχνης.
Έκανε κατανοητό ότι το έργο τέχνης εγκαθίσταται σαν δομή μέσα μας και μετά αυτό λειτουργεί μόνο του μέσα στο χρόνο.
Το ερώτημα που έθεσε ο κ. Αβδελιώδης είναι αν η κριτική είναι χρήσιμη. Απέκλεισε την πρόχειρη και μονοσήμαντη κριτική που δηλώνει έλλειψη γνώσης και είναι αντικειμενικά άχρηστη.
Επεσήμανε ότι όλοι μάθαμε το τι είναι τέχνη από τους μεγάλους δημιουργούς Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη. Αυτοί συμμετείχαν ενεργά μέσα σε μια πόλη και την πράξη αυτή μετουσίωσαν σε τέχνη.
Η αποκάλυψη των αιτίων στα έργα τους δημιούργησαν αυτό που τώρα λέμε παιδαγωγικό θέατρο. Οι μεγάλοι Τραγικοί έγραφαν χωρίς να γνωρίζουν τους κανόνες, που μετά ο Αριστοτέλης διατύπωσε στην Ποιητική του.
Είπε επίσης ότι ο σκοπός της τέχνης είναι ένας και μόνο: η οικεία ηδονή, οικεία ως προς την τέχνη, η ευχαρίστηση που έρχεται μέσω των άλλων. Είναι προϋπόθεση να ευχαριστηθεί ο θεατής. Μέσα από την τέχνη εξάλλου δημιουργήθηκε η Δημοκρατία.
Στα πανανθρώπινα έργα του Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσεια η συγχώρεση με την ομηρική έννοια καλεί τον Οδυσσέα να ξαναγυρίσει εκεί που χρωστά τον σκοπό της ζωής του, αφού ξεπεράσει τα 12 εμπόδια που βάζει. Η αισθητική είναι δευτερευούσης σημασίας. Αν υπάρχει ένας σωστός μύθος υπάρχει και τέχνη.
Η πολυφωνία πολλές φορές σε κάνει να χάνεσαι. Όμως ο Λέανδρος με την κριτική του οδηγεί τον καλλιτέχνη. Η γραφή του είναι συμμετρική με το έργο. Η επιστροφή δίνει υπόσταση στην αποδημία, όπως ακριβώς προκύπτει και στον «Αμερικάνο» του Παπαδιαμάντη.
Ο Σάββας Στρούμπος, ηθοποιός και σκηνοθέτης, ο οποίος μοιράστηκε τις σκέψεις του για την σημασία αυτής της εκδήλωσης, κάλεσε το κοινό να σκεφτεί μαζί του γύρω από τη δημιουργική σχέση μεταξύ κριτικού και καλλιτεχνών. Πολλές φορές γράφει κάποιος καλά ή κακά για μια παράσταση και εκείνος ως καλλιτέχνης το βιώνει μονοδιάστατα, μάλλον αδιάφορα. Ο Λέανδρος Πολενάκης είναι συγγραφέας. Υπάρχει ένα «συν» εδώ, είναι όμως και ένας χειρώνακτας της γραφής.
Ας αναρωτηθούμε ποια θα θέλαμε να είναι η σχέση κριτικού και δημιουργού. Ο δημιουργός, όπως ο Σάββας Στρούμπος, περιμένει την κριτική, όχι για να γράψει καλά ή κακά αλλά για να δει ποιές πτυχές της παράστασης θα φωτίσει ο κριτικός. Σαν να συνομιλεί η κριτική με το έργο, με το σώμα της παράστασης, με τις προθέσεις του σκηνοθέτη και των ηθοποιών, παρουσιάζοντας αισθητικές και φιλοσοφικές αναφορές που συνδέουν την παράσταση με τον πυρήνα του έργου.
Ανέφερε το παράδειγμα της παράστασης του έργου του Μπέκετ «Περιμένοντας τον Γκοντό» από την ομάδα Σημείο Μηδέν σε σκηνοθεσία του Σάββα Στρούμπου, όπου είχε επισημάνει και γράψει ο Λέανδρος Πολενάκης ότι υπήρχε μια σαιξπηρική προσέγγιση. Αυτό άνοιξε ορίζοντα, εκπαίδευσε τον θεατή και τον καλλιτέχνη. Άνοιξε άλλον ορίζοντα και για τον σκηνοθέτη και τους ηθοποιούς της παράστασης. Άρα μπορούμε να μιλάμε για κριτική, για φιλοσοφία της κριτικής ή για φιλοσοφία της αισθητικής;
Ο Λέανδρος Πολενάκης διακρίνεται από μιαν έντονη ποιητική διάσταση. Φωτίζει το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο που θέλει να απελευθερωθεί.
Ο Σάββας Στρούμπος διάβασε δυο αποσπάσματα από την συνέντευξη που έδωσε ο Λέανδρος Πολενάκης στη Μάρω Τριανταφύλλου και που εμπεριέχονται στο βιβλίο, αποσπάσματα που φώτισαν τα όσα ειπώθηκαν για τον Λέανδρο.
Σελ 20. « Με ρωτάτε ποια πρέπει να είναι η σκευή του κριτικού θεάτρου. Ας έχει λίγες γνώσεις και πολλή εντιμότητα. Προς Θεού όχι το αντίθετο. Με ρωτάτε αν είναι επάγγελμα η δουλειά του κριτικού θεάτρου. Είναι, ακριβώς όσο και του δημιουργού. Παρά την αρχαία ετυμολογία του ρήματος «επαγγέλλομαι» (υπόσχομαι), δεν υπόσχεται χρυσοφόρο μέλλον σε αυτούς που το ασκούν.» [...]
Σελ. 24 «Την περισσότερη δουλειά την κάνω με το χέρι μου, που κάποτε ξέρει περισσότερα από το μυαλό μου. Αυτό στην κυρίως λογοτεχνική μου απασχόληση, όπου αφήνω τα πολλά στο χέρι μου. Στις κριτικές μου βάζω και το μυαλό μου λίγο να δουλέψει. Χρειάζεται κι αυτό. Αλλά γενικώς είμαι χειρώναξ. « Χτίζω» τον [πρώτο όροφο που είναι η ανάλυση του έργου, και μετά το «πανωσήκωμα» την κριτική της παράστασης.»
Κάποια άλλα θραύσματα, αποσπάσματα από την ίδια συνέντευξη, όπου εμφανίζεται εξολοκλήρου ο Πολενάκης, διάβασε η ηθοποιός Δήμητρα Χατούπη τονίζοντας και εκείνη ότι σκοπός της κριτικής δεν είναι να πληροφορήσει, αλλά να φωτίσει μια παράσταση προς όφελος του καλλιτέχνη και του θεατή, ενώ εν συνεχεία διάβασε ή καλύτερα ερμήνευσε κάποια ανέκδοτα ποιήματα του Λέανδρου Πολενάκη, αυτού του ποιητή που αγαπά τους ανθρώπους, του φίλου και παραδειγματικού δασκάλου.
Νοσταλγώ εκείνο το απόγευμα, το γεμάτο θέατρο και θεατρικά λόγια, με σεβασμό, έμπνευση και ταλέντο σε μια δύσκολη εποχή, νοσταλγώ τη συνάντησή μου με ανθρώπους που εκτιμώ και μοιράζομαι το πάθος για το θέατρο, ειδικά τώρα που όλα μοιάζουν να ξεραίνονται, οι θεατές να απομακρύνονται από το θέατρο και οι ηθοποιοί να διώχνονται από την σκηνή. Προσμένοντας τις καλύτερες μέρες, όταν όλα θα έχουν ξεπεραστεί ξαναδιαβάζω τις κριτικές του Λέανδρου Πολενάκη και αναβιώνω τις παραστάσεις που κι εγώ είχα δει.
Μαρία Μαρή
Θεατρολόγος
